Samen kinderloos, verschil in beleving m/v

Op 9 april 2016 heeft dhr Nico van der Voet een lezing gehouden over het bovenstaande onderwerp. Hieronder kunt u de gehele lezing terug vinden.

In een christelijke gemeente gaat automatisch veel aandacht uit naar gezinnen: vader, moeder, kinderen. Dat is op zich prima, maar we vergeten te vaak dat niet alle mensen in zo’n gezin leven. Er zijn alleenstaanden en echtparen zonder kinderen. Het (niet gewilde) gemis van kinderen is zwaar. Daarom vraag ik er hier aandacht voor. Ik discrimineer overigens ook in dit artikel. Wat het gemis van kinderen voor alleenstaanden betekent, laat ik hier rusten. Ik ga er nu op in wat het voor echtparen voor gevolgen heeft.

Citaten

In het boek van J.M.Coetzee, ‘Zomertijd’ (Amsterdam 2009)  staat iets geschreven over een Zuid-Afrikaanse vrouw, Margot Jonker, die op een familiebijeenkomst over sommigen van haar familieleden piekert: ‘Zelf heeft ze geen kinderen. Ze kan ze niet krijgen. Maar als ze zo gezegend was geweest om kinderen te hebben, zou ze het als haar eerste taak zien om…’ (blz 133).

Wat valt op? Margot ziet het gemis van kinderen als het missen van zegen. Dat is niet verrassend. Velen beleven dat zo. Dat is levenslang pijnlijk. Die zegen wordt misschien wel het meest gemist in de ouderdom. Is dit echter ook niet een voor de hand liggende, dat wel, maar éénzijdige kijk op kinderloosheid? Of kan iemand die zelf kinderen heeft deze vraag al niet eerlijk stellen?

Het tweede dat opvalt is dat Margot geen kinderen heeft, maar wel nadenkt over de opvoeding van haar kinderen als ze die wel gehad zou hebben. Dat doet ze juist als ze ziet dat dingen in haar familie niet goed lopen. Blijkbaar zijn kinderen die je niet hebt op de een of andere manier toch ook (levenslang) af en toe in je gedachten!

En paar bladzijden verderop (blz 136-137) staat een beetje cynisch geschreven: ‘Maar toch, heeft God in Zijn oneindige wijsheid iets met haar en Lukas – haar man – voor?... Er bestaat een ruimere uitleg – dan dat het Gods plan is – voor het feit dat de boerderij die zij tweeën uit alle macht proberen draaiende te houden uiteindelijk niet zal worden toevertrouwd aan de zorg van een zoon van haar lendenen, maar van een of andere onnozele neef van haar man, als de boerderij al niet te voren door de bank is verzwolgen?’

Hier laat Margot iets horen van de pijn van de Prediker (hoofdstuk 4:8). Waar zwoeg je voor, als je je verworvenheden niet kunt achterlaten aan eigen kinderen? En hoe hun harde werken zonder kinderen in Gods plannen past, is haar ook niet duidelijk. Met de gedachte aan Gods leiding in haar kleven komt ze er in elk geval niet voldoende uit.

Tenslotte een citaat van blz. 152. Margot is al op de familiebijeenkomst. Haar man Lukas voegt zich er later bij. ‘Lukas, zo blijkt, is sinds zonsopgang onderweg geweest. Hij is moe maar desondanks opgeruimd, vol energie. Nauwelijks heeft hij zijn vrouw en haar familie begroet of hij laat zich in het spel van de jongens betrekken. Hij mag dan niet zo goed zijn in cricket, hij vindt het heerlijk om samen met kinderen te zijn en de kinderen aanbidden hem. Hij zou de beste vader zijn die je kon bedenken: haar hart breekt bij de gedachte dat hij kinderloos moet blijven.’

Kinderloosheid is onbegrijpelijk. Soms krijgen de beste ‘vaders’ of ‘moeders’ geen kinderen! En in kinderloosheid zit levenslang pijn, niet alleen voor jezelf maar ook voor de partner. Dat laatste wordt nog versterkt als jij zelf de kinderen niet kan krijgen of verwekken.

Deze citaten zijn ondergeschikt in het boek van Coetzee. Er staat niet meer in over kinderloosheid. Ze zijn toch een prima opstapje voor het onderstaande verhaal.

Verlies

Geen kinderen kunnen krijgen is een verlieservaring, net als rouw na een overlijden. Pijnlijk is het dat omstanders dit vaak niet herkennen en erkennen. Dat komt vooral doordat het niet kunnen krijgen van kinderen een verborgen, een onzichtbaar verlies is. Tussen haakjes: daarmee komen we al gelijk op een belangrijk punt: hoe kan een echtpaar er goed over communiceren, zodat hun verdriet niet onzichtbaar blijft, maar erkend kan worden?

Geen kinderen kunnen krijgen is het verlies van een dróóm, van een groot verlangen. Die droom is er soms letterlijk: dat mensen in hun slaap zichzelf zien als vader of moeder. Zo heftig kan het verlangen zijn. Maar niemand ziet aan een ander waarover hij / zij gedroomd heeft. Dus niemand ziet de pijn.

Verlies, in dit geval een onvervulde kinderwens van een echtpaar, heeft verschillende kanten. Geen kinderen krijgen is (meestal) geen feitelijk verlies maar geeft wel feitelijke leegte. Misschien is echter het verlies aan betekenis, zin-verlies, nog zwaarwegender. Het (huwelijks) leven verliest betekenis. Er is primair verlies (de kinderwens blijft onvervuld) en secundair verlies (je zult ook de sociale contacten en mooie feestmomenten met kinderen gaan missen; vriendschappen veranderen). Er is actueel verlies (de wieg blijft leeg) en toekomstig verlies (een oude dag zonder kinderen en dus ook zonder kleinkinderen is echt anders dan met hen erbij).

Het gemis van kinderen is dus een verlies dat in elke levensfase een andere pijn kan opleveren. Een echtpaar went eraan en went er dus eigenlijk nooit aan.

Terreinen waarop het geen-kinderen-krijgen invloed heeft in de moeilijke fase van de verwerking

Gevoelens en gedachten

ongeloof ('het kan niet waar zijn, ik heb altijd zo naar kinderen verlangd!')
troosteloosheid (diepe teleurstelling; huilen; onverschilligheid)
schuldgevoelens (‘ik schiet te kort’ ‘Ik kan mijn man/vrouw geen kind geven, mijn ouders zullen geen grootouders worden’)
jaloezie (op anderen die wel kinderen krijgen)
negatief zelfbeeld (ik verdien het, ik ben toch maar, ik kan niks...)
boosheid (‘door jou kan ik geen vader/ moeder worden' 'Niemand begrijpt mij!' 'Bidden heeft nul-komma-nul zin' 'Waarom moet ik belasting betalen voor de kinderbijslag van de buren?' ‘Ik wordt het gezeur van anderen over of wij nog niet in verwachting zijn, zo zat!’ ‘Onze vrienden gaan helemaal niet goed om met onze pijn!’ ‘We hebben het tegen de dominee gezegd en die heeft daarna nooit meer iets van zich laten horen!’)
stille hoop (nog steeds is er een kans dat dokters zich vergist hebben; ‘Wie weet gebeurt er een wonder net zoals bij die-en-die die na tien jaar huwelijk toch een kind kregen’.)
angst ('Wie zorgt er later voor ons?', 'Moet ik nou altijd blijven werken?')
geloof en overgave (‘God leidt alle dingen; Hij weet vast wel waar dit goed voor is’ Jesaja 54:1 of andere bijbelteksten als troost)
schaamte (voor de eigen gevoelens en gedachten; zelfs denken dat je ‘genezing’ nodig hebt alsof verdriet een ziekte is)
opstandigheid (zich door mensen / God in de steek gelaten voelen; ‘Waarom toch?’ ‘God geeft kinderen aan de verkeerde mensen’)
zich groot houden (onderdrukken van de teleurstelling; té vroom doen)
berusting ('Wie weet, waar God ons voor bewaart!' De verantwoordelijkheid voor kinderen in moeilijke tijden is immers ook zwaar, zie bijv. Matth. 24:19)
kwetsbaarheid ten opzichte van medemensen (overgevoelig reageren op de houding en woorden van anderen). Dit schept veel verwarring in de eerste periode van verwerking, al helemaal als er niet goed gecommuniceerd wordt van twéé kanten. Een echtpaar kan zich daardoor eenzaam en onbegrepen voelen, maar soms ook té erg, omdat ze alles vanuit hun pijnperspectief beoordelen.

Al deze gevoelen en gedachten zijn het heftigst in de eerste jaren van verwerking, maar ze kunnen blijven terugkomen. Bijvoorbeeld de kwetsbaarheid tegenover medemensen. Als je in de randen van alle kerkelijke bijeenkomsten mensen met elkaar voortdurend over hun (klein)kinderen hoort praten dan komt alleen daardoor al het gevoel van frustratie en verdriet omhoog over het eigen gemis en de lompheid van anderen. Overigens delen veel mensen die een kruis dragen deze ervaring in de kerk. Praat eens met een alleenstaande, een gescheiden man/vrouw, met ouders van een gehandicapt kind. Ze vragen allemaal ‘Wie heeft er nu echt belangstelling voor mij?’ Dit is geen compliment voor al die kerkelijke kringen. Ik wil dit gezegd hebben, maar laat ik het nu niet veralgemeniseren. We hebben het nu over het gemis van kinderen. Trouwens, zelfs degene die geen kinderen kan krijgen vergeet nog wel eens belangstellend te zijn naar een ander met zijn of haar verdriet. Het in praktijk brengen van Rom. 12:15 – wees blij met de blijden en weent met de wenenden - is nog niet zo vanzelfsprekend!

Dwars door alle gevoelens en gedachten heen speelt het geloofsleven een rol. Dat staat hierboven dus ook al in het rijtje genoemd. Soms leidt dat tot geestelijke strijd. Soms tot overgave. Dat kan zelfs door elkaar heenlopen. Dat is ook de werkelijkheid van de psalmist. Lees Psalm 13 maar!

Lichamelijke klachten

Het lichaam reageert ook op verdriet en wel met stressklachten: concentratieproblemen, gebrek aan energie, een gespannen gevoel, slecht slapen, vermoeidheid (misschien wel door alle gedokter en heen en weer geslingerd worden tussen hoop en teleurstelling).

Gedrag

vermijdingsgedrag (vrienden met kinderen vermijden; zich thuis opsluiten; drie weken wachten met op een geboortebezoek gaan bij het zesde kind van een zus; doopdiensten vermijden; niet meer naar de vrouwenkoffiemorgen gaan waar ze toch alleen maar over kinderen praten)
vluchten in kinderwerk /logeerpartijtjes
vluchten in nep-troost (alcohol? facebook?)
expres dingen doen die mensen met kinderen niet gauw doen
zichzelf / het huishouden verslonsen

Taken

Een verlies verstoort de aanwezige balans in het leven. Dat is ook zo als doordringt dat de kinderwens nooit vervuld zal worden. Daarna moet er weer een nieuw evenwicht komen. Het verlies door kinderloosheid dringt langzaam door, over een heel aantal jaren. Dat maakt het uiterlijk minder heftig, maar de verwerkingstaken zijn dezelfde als bij rouw.

De aanvaardingstaak (bewust erkennen en accepteren van het verlies van de droom en van de ‘nieuwe’ situatie)  ‘Dit is nu onze werkelijkheid.’ Aanvaarden van de werkelijkheid is niet de pijn onderdrukken, integendeel. Want de tweede taak is
De afscheidstaak (bewust afscheid nemen van het verlorene met alle emoties die daarbij horen) ‘Deze werkelijkheid doet ons pijn.’ Pas wie zijn / haar eigen pijn durft te voelen en erover kan communiceren komt aan de derde taak toe.
De opbouwtaak (bewust de bladzijde omslaan en een nieuw levenshoofdstuk beginnen; realisme) 'Wat zien wij, vanuit het aanvaarden van deze werkelijkheid aan nieuwe mogelijkheden?'

De volgorde staat niet echt vast, maar het staat er niet voor niets zo. Als iemand die geen kinderen kan krijgen zich stort op de verzorging van pleegkinderen (dat is al een mogelijkheid van de derde taak) kan hij / zij daarmee zijn eigen verdriet onderdrukken  en de tweede taak overslaan. Dat komt dan omdat hij / zij nog steeds niet echt aanvaard heeft dat hij / zij geen kinderen kan krijgen. Ik betwijfel of die pleegzorg goed gaat. Die heeft dan een wankele uitgangspositie waardoor pleegouders en pleegkinderen het beiden moeilijk kunnen krijgen.

Drie factoren bepalen hoe moeizaam (of niet) iemand het verlies van de kinderwens verwerkt :
Verliesimpact  (hoe groot is de schade door de verlieservaring?)
Verliescoping (hoe gaat iemand om met de stress die het verlies oplevert? Dat kan verstandig zijn, maar ook probleemversterkend.)
Verliessupport (welke steun ontvangt iemand vanuit de omgeving - gezin, familie kerkelijke gemeente, collega’s?)

Denk bij de verliesimpact aan wat iemand heeft meegemaakt. Hebben echtparen nooit een zwangerschap meegemaakt? Of een miskraam of vroeggeboorte of een doodgeboren voldragen kind gehad of een kind dat kort na de geboorte overleden is? Hoe vaak hebben ze dat meegemaakt? Heeft de kinderloosheid te maken met angst voor een erfelijke ernstige ziekte?

Iemand kan een groot verlies lijden en daar toch rustig mee omgaan. Iemand kan een klein verlies lijden en daar onevenwichtig mee omgaan en zelfs suïcidaal worden. De steun van de omgeving kan bij beide situaties een rol spelen.

Uiteraard doet het karakter van iemand er ook toe hoe hij omgaat met tegenslag. Je kunt dat ook zo zeggen: iemands persoonlijkheid bepaalt mede de manier van coping = omgaan met de stress.

Met dat laatste heeft ook het geloof te maken, zowel de inhoud van het geloof als de beleving ervan! Wie alles in het leven als Gods leiding ziet, gaat wellicht anders om met kinderloosheid dan degene die vooral de menselijke verantwoordelijkheid benadrukt. Wie biddend tot en vertrouwend op God in het leven staat, beleeft kinderloosheid ook anders dan iemand voor wie God ver weg is. Wie kinderloosheid voor zichzelf beleeft als straf van God vanwege seksuele zonden, kijkt er anders tegenaan dan iemand die vooral Gods genade en vergeving benadrukt.

Ondersteuning

Wie mensen pastoraal begeleidt, is één van de ‘supporters’ en kan in de gesprekken
De impact serieus nemen (het ‘kleineren’ doorbreken)
De positieve coping versterken.
Onderzoeken of de ondersteuning (bijvoorbeeld uit de gemeente) verbeterd kan worden
Iemand helpen aan zijn / haar verwerkingstaken toe te komen en zo het leven op de rit te houden
Meedenken met een echtpaar over morele dilemma’s
De communicatie tussen man en vrouw versterken
Niet alleen meedenken maar ook meebidden en meelezen in de Bijbel.

Let op: de specifieke pastorale invalshoek God-bijbel-geloof kan veel betekenen voor iemand met verdriet, maar ook mensen van hun verwerkingsproces afleiden. (‘Mevrouw, u krijgt geen kinderen, maar God is er altijd. Vergeet dat niet hoor! God leidt zijn volk altijd door de woestijn naar het beloofde land. Hoofd omhoog en het hart naar boven!’) Pastoraat kan zo ook (onbedoeld wellicht) het schuldgevoel van mensen vergroten. (‘Ik vertrouw niet genoeg op God.’) Een pastor kan ook te oplossingsgericht ondersteunen en daardoor van het verlies afleiden. ‘Is adoptie niets voor u?’ op het moment dat mensen aan het denken daarover nog niet toe zijn. Of de pastor loopt een echtpaar voor de voeten door te snel morele waarschuwingen te laten horen en man/vrouw niet zelf mee te laten denken.  (‘Denk erom, IVF mag nooit!)

Een pastor / ambtsdrager is ook bij uitstek de persoon om na vele jaren van kinderloosheid nog eens aan een echtpaar uit zichzelf te vragen naar de beleving van de kinderloosheid. Juist omdat het een verdriet is dat meegroeit, is dat zinvol. Het blijkt bovendien dat echtparen er soms zelf na zoveel jaren samen over uitgepraat zijn, terwijl ze nog steeds hun aanvechtingen kennen. Een pastor kan dan de communicatie tussen hen weer op gang brengen.

Als iemand langdurig  depressief is  of als het normale functioneren wegvalt, is er hulp nodig van een professional. Die doet niets anders dan het pijn-proces op gang houden, zodat mensen er doorhéén gaan. Mogelijk komen in de therapie ook nog oude of nieuwe verborgen emoties boven. Onuitgesproken emoties kunnen een verwerkingsproces belemmeren.

Verschillen tussen man en vrouw

Mannen en vrouwen kunnen het verlies van de kinderdroom verschillend beleven. Denk aan het volgende:

1. tempoverschil (de één moet de kinderloosheid nog leren aanvaarden en de ander is al bezig met pleegzorg of adoptie)

2. verschil in inzicht (de één wil afwachten en de ander wil IVF; de één wil stoppen met proberen en de ander wil doorgaan)

3. verschil in geloofsbeleving (de één blijft erom bidden en de ander laat God erbuiten)

4. verschil in karakter (de een blijft nuchter en de ander wordt er depressief van; de een voelt zich te kort schieten en de ander blijft er onverschillig onder; de één zoekt troost bij het bezig zijn met kinderen van anderen en de ander heeft daar geen behoefte aan; de een is gewoon een prater en de ander is gewoon een zwijger over gevoelens)

5. verschil in man en vrouw zijn (de man verwerkt tegenslag vaker in afzondering en de vrouw juist in verbinding; de man gaat eerder op in zijn werk en de vrouw is vaker bezig met het gemis; de man is de miskraam al bijna vergeten en de vrouw beleeft de pijn soms elke dag opnieuw; bij vrouwen is het verlies aan betekenis / zin doorgaans groter dan bij mannen)

Hoe hiermee omgaan?

Communiceren! Als je dat niet doet blijven er maar twee andere mogelijkheden over: chagrijn naar elkaar toe of stilletjes langs elkaar heen leven.

Op vier niveaus is het nodig om te communiceren
De feiten (daarvoor is goede informatie nodig, onder andere van dokters)
De beleving van de feiten (dit gaat over het hart. Er is wederzijds respect voor misschien verschillende gevoelens nodig. Het gaat mis als man en vrouw de ander beoordelen vanuit hun eigen gevoel.)
De visie op feiten en mogelijkheden (dit gaat over het hoofd. Er moet gesproken worden over elkaars visie op mogelijkheden en onmogelijkheden. Dit staat niet los van geloof en moraal.)
Geloofsbeléving. (Samen Gods aangezicht zoeken in gebed om kracht en wijsheid.)

Communiceren is moeilijk

als je elkaar niet serieus neemt en je niet in de ander verplaatst;
als je al denkt te weten hoe de ander ervoor staat;
als je elkaar wilt sparen;
als je al een hele tijd niet gecommuniceerd hebt.

Als dat zo is, kan een derde persoon helpen bij die communicatie. Als je niet communiceert komt je huwelijk in de gevarenzone. En dan heb je nog een verdriet erbij.

Het verhaal van Hanna die geen kinderen kon krijgen (1 Sam. 1) blijft inspireren. Dat kan zijn omdat zij inderdaad het wonder van gebedsverhoring heeft mogen ervaren. Dat geeft hoop. Herkenbaar is wellicht ook de onvriendelijkheid van anderen (Peninna) toen ze nog geen kind gekregen had. Dat ging in haar situatie dan wel heel ver. Maar ja, in de toenmalige cultuur was het krijgen van kinderen ook een zaak van eer en het niet krijgen van kinderen dus van schande (en leedvermaak blijkbaar). Laat het verhaal in elk geval mogen inspireren vanwege de houding en woorden van Elkana op het verdriet van Hanna. Ik zeg het in mijn woorden: ‘Blijf niet hangen in je verdriet, want ik ben er ook nog! Wij hebben elkaar nog!’. Dat is goed protestants: de zegen van een goede relatie gaat boven die van de kinderzegen. Oftewel: kinderloze echtparen, investeer in je huwelijk!

 

Het is mogelijk om een opname van deze lezing te bestellen via onderstaand bestel formulier.

Via het onderstaande formulier kunt u de lezing opvragen.

Naam: *

E-mail adres:*

Titel lezing*

Opmerking:

VerzendenReset

(Niet van alle lezingen is een opname beschikbaar)